‘Schalkse Jacob, met Vader Cats in de Oud-Hollandse liefdestuin’.
Rond 1960 verscheen dit boekje met grappige gedichtjes over vrouwen en over de liefde.
Eén versje daarin luidt:
Wilt gij een hups, een rustig wijf,
Neem eerst uit Nederland het lijf,
Neem dan nog tot zo weerde pand
Het aangezicht uit Engeland,
En verder nog, gelooft ge mij,
Een tong uit Brabant dient er bij,
En doet er bij een Hollands hert (=hart)
Dat niet te licht verslingerd werd;
Maar zo je wilt de hoogste prijs
Zo haalt de billen uit Parijs.
Voeg dit bijeen, geminde vriend,
Zo heb je een wijf gelijk u dient.
‘Dit gedicht is eigenlijk heel negatief over vrouwen, al konden we er wel om lachen’. Zo reageerde een leerling uit 5-vwo enkele jaren geleden op internet. Het geeft precies het gevoel weer dat de meeste mensen nu hebben bij gedichten van Jacob Cats.
Het is lastig te achterhalen in hoeverre zijn verzen een rol hebben gespeeld in stereotiepe uitlatingen waar we nu niet meer van gediend zijn. Natuurlijk reageerde Cats als kind van zijn tijd. Dat we nu, 400 jaar later, nog steeds ambivalent staan tegenover zulke teksten, laat zien hoe moeilijk deze kijk op vrouwen te veranderen is.
Tijdlijn persoonlijk leven Jacob Cats
(meer informatie over zijn leven is te vinden in het Brouws Museum.
| 1577 | geboren in Brouwershaven op 10 november | |
| 1580 | 2 | moeder overleden, gaat bij oom en tante wonen |
| 1588 | 11-14jr | Latijnse School te Zierikzee, in de kost bij de rector |
| 1592 | 15-19jr | student in Leiden (Grieks en rechten) |
| 1596 | 19-23jr | student in Orléand (Frankrijk) |
| 1600 | 23jr | student in Oxford en Cambridge (Engeland) |
| 1605 | 27jr | getrouwd met Elisabeth van Valckenburg |
| 1607 | 29jr | zoon Johannes geboren |
| Er worden nog zes kinderen geboren, van wie twee meisjes, Anna en elisabeth, volwassen worden. | ||
| 1618 | 40jr | Johannes overleden (10 jaar) |
| 1623 | 46jr | De Zeevsche Nachtegael )literair project) |
| 1630 | 53jr | echtgenote Elisabeth overleden |
| 1660 | 82jr | overleden in De Haag op 12 september |
Graven familie Cats
In de Nicolaaskerk zijn rondom het standbeeld enkele graven te vinden van familieleden van Jacob Cats, zoals dat van zijn moeder, met als tekst:
Hier leijt begraven Leenken Jacob Jan Breijdesdochter huijsvrouwe van Adrijaan Cornelisz Cats en sterf de XIII dach meij a⁰ XVLXXX (13 mei 1580)
Emblemen
Niet en kander beter passen, als dat t’samen is gewassen.
Dit is een mooi voorbeeld van een embleem zoals Jacob Cats er veel maakte: een korte spreuk, meestal in het Nederlands, soms nog een vertaling in een andere taal (Frans of Latijn), een afbeelding en een gedicht. De emblemen bevatten (zeden)lessen op drie verschillende niveaus: de verhouding van mens tot mens (in het bijzonder de andere sekse), van mens tot maatschappij en van de mens tot God.
Op het frame staan acht Emblemen (zonder het langere gedicht) die we hier kort toelichten.
Wie zit en lolt of zit en vryt, verlet zijn werck, verdoet zijn tijt
Wie zit en zich vermaakt of zit en vrijt, die werkt niet, maar verdoet zijn tijd
Emblemen waren een uitstekend middel om de moraal van het verhaal over te brengen, omdat er veel herkenbare voorwerpen en situaties in te zien waren.
Onderschriften schreef Cats in poëzie en in proza, soms met Bijbelcitaten en citaten uit de (Griekse en Romeinse) oudheid. Dit deed hij in het Nederlands, zodat de doorsnee Nederlander het ook kon begrijpen.
Cats liet tegelijkertijd zien dat hij een geleerd man was: hij citeerde ook uit Franse en Latijnse teksten en uit klassiekers uit de oudheid. Zijn combinatie van begrijpelijkheid en geleerdheid maakte Cats populair bij een breed publiek.
Beter bij een uyl gezeten, als met een valck gevlogen
Beter bij de uil gezeten, dan met een valk gevlogen
Betekenis: het is beter genoegen te nemen met iets gewoons, dan te hoog te willen vliegen, te veel te willen hebben.
De behoefte aan praat- en plaatjesboeken was groot: in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw werden zo’n 300.000 exemplaren van de werken van Cats verkocht.
Veel geschreeuws en luttel wol
Veel geschreeuw en weinig wol
Cats liet zijn gedichten met levenslessen/spreuken vaak illustreren door zijn vriend, de schilder en tekenaar Adriaen van de Venne (ca 1589-1662).
De levendigheid, beeldingskracht en frisheid van zijn kopergravures is zelden geëvenaard.
Een ezel die vrijt, die schopt of smijt
Een ezel die vrijt, die schopt of smijt
Bij deze spreuk maakte Adriaen van de Venne een tafereel in de Schouwse duinen. Van de Venne was niet alleen schilder en illustrator, maar hij schreef ook verzen (onder meer in de ‘Zeeusche Nachtegael’ uit 1623). In zijn gedichten toonde Van de Venne zich een volgeling van Cats en van Huygens.
Gelijck men handelt den meloen, zoo moet men oock met vrienden doen
Men moet vrienden met zorg behandelen, net als meloenen
Adriaen van de Venne kende het leven op straat en op het land en wist hoe de rijken zich kleedden. Cats van zijn kant kende het leven van de rijken en dat van de vissers en de boeren. Hij zag de gevaren in van hooghartigheid als gevolg van hoge geboorte, van geldzucht en hebberigheid.
Als oude honden bassen, men dien er op te passen
Als oude honden blaffen, dient men op te passen
Betekenis: als ervaren mensen waarschuwen, moet je luisteren.
Cats combineerde met zijn emblemen begrijpelijkheid en wijsheid en dat maakte zijn werk voor een groot publiek toegankelijk en aantrekkelijk. Hij wist namelijk goed wat er onder de mensen leefde.
Met onwillige honden is ’t quaet hazen vangen
Met onwillige honden kun je slecht hazen vangen
Jacob Cats werd ook wel ‘Vadertje Cats’ genoemd vanwege zijn moralistische teksten. Hij hechtte grote waarde aan normen en waarden, deels vanuit zijn streng gereformeerde aard, maar ook uit algemeen moreel besef.
Twee op enen tyt te vryen siet men selden wel bedijen
Met twee tegelijk vrijen gaat zelden goed
Cats’ beroemdste werk was het boek Houwelick (Huwelijk) uit 1625 dat handige tips gaf voor een goed huwelijksleven. Het was een bestseller waarvan 50.000 exemplaren werden verkocht. In dit boek beschrijft Cats hoe een vrouw zich gedurende alle stadia van haar leven (maagd, vrijster, bruid, vrouw, moeder en weduwe) dient te gedragen. Het boek was eeuwenlang heel populair.
Hij waarschuwde in zijn werk tegen ongeremde hartstochten en bandeloosheid en adviseerde beheersing en matigheid. Het huwelijk is volgens Cats van groot belang, omdat daar de rust van ieder gezin vanaf hangt. Een groot deel van alle onheil in de wereld mag worden toegeschreven aan ‘kwalijke huwelijksgebruiken’.
Jacob Cats laat haast niets onbesproken. Hij adviseert over de juiste leeftijd voor het huwelijk: voor de maagd is dat 21, voor de jongeman 7 jaar later. Cats is van alle markten thuis want hij geeft zelfs bedlessen. Ook vindt hij dat een moeder haar kinderen zelfstandig kan opvoeden maar totdat de kinderen 7 jaar oud zijn. Daarna moet de vader geraadpleegd worden omdat de moeder dan schijnbaar niet meer in staat is problemen zelfstandig op te lossen.
(in het Brouws Museum zijn meer Emblemen te zien)